प्रथमोऽध्यायः

सुव्रत उवाच :-

एक दा शिवरामस्तं विप्रवर्यो नराधिप ! पप्रच्छ प्राञ्जलिर्नत्वा नारायणमृषीश्वरम् ।।१।।

ब्राह्मण उवाच :-

भगवञ्छ्रोतुमिच्छामि नणां धर्मं सनातनम् । त्वमेव सर्वधर्मज्ञो धर्ता धर्मस्य च प्रभो ! ।।२।।

बुधैरपि सुदुर्ज्येयो धर्मोऽयं सामवेदवत् । केवलं त्वां समाश्रित्य वर्तते सर्वथा हि सः ।।३।।

यदा यदा तु भवति ग्लानिस्तस्यात्र भूतले ।तदा तदाऽवतीर्य त्वं सम्यक्पासि तमच्युत ! ।।४।।

वक्ता कर्ताऽविता चास्य नान्यस्त्वत्तोऽत्र विद्यते । न स्वर्गे न च पाताले न च ब्रह्मसदस्यपि ।।५

तस्मात्त्वमाश्रमैः साकं वर्णानां च पृथक् पृथक् । वक्तुमर्हसि सद्धर्मानितरेषां नणां च मे ।।६

सुव्रत उवाच :-

इति ब्राह्मणवर्यस्य प्रश्नं सर्वहितावहम् । श्रुत्वा स भगवानूचे प्रसन्नो धर्मरक्षकः ।।७

श्रीनारायणमुनिरुवाच :-

नैःश्रेयसकरो नणां ब्रह्मन् ! प्रश्नकृतस्त्वया । ततः सनातनान् धर्मो नार्षवाक्यैर्वदामि ते ।।८

वेदप्रणिहितो धर्मो ह्यधर्मस्तद्विपर्ययः । वेदो नारायणः साक्षात्स्वयंभूरिति गीयते ।।९

धर्मा वेदेन ये प्रोक्ता ऋषिभिस्तत्त्वदर्शिभिः । प्रोक्तास्त एव स्मृतिषु प्रमाणं तास्ततः स्मृताः ।।१०

पुराणन्यायमीमांसाधर्मशास्त्राङ्गमिश्रिताः । वेदाः स्थानानि विद्यानां धर्मस्य च चतुर्दश ।।११।।

मन्वत्रिविष्णुहारीतयाज्ञावल्क्याङ्गिरोयमाः । व्यासापस्तम्बसंवर्ताः कात्यायनबृहस्पती ।।१२।।

पराशरोशनःशङ्खलिखिता दक्षगौतमौ । शातातपो वसिष्ठश्च धर्मशास्त्रप्रवर्तकाः ।।१३।।

सन्ति चान्येऽपि मुनय एतद्धर्मानुसारिणः । तदुक्तान्यपि शास्त्राणि प्रमाणत्वेन गम्यताम् ।।१४।।

एतेषामुक्तिमात्रस्य प्रामाण्ये सत्यपि द्विज ! । युगानुरूपो बोद्धव्यो विशेषः खलु सर्वदा ।।१५।।

कृते तु मानवा धर्मास्त्रेतायां गौतमा हिताः । द्वापरे शाङ्घलिखिताः कलौ पाराशराः स्मृताः ।।१६।।

तेभ्योऽपि मोक्षधर्मोक्ता श्रीमद्बागवतोदिताः । भगवग्दीतया चोक्ता धर्माः श्रेयस्कराः कलौ ।।१७।।

श्रुतिस्मृत्युदितं धर्ममनुतिष्ठन् हि मानवः । इह कीर्तिमवाप्नोति प्रेत्य चानुत्तमं सुखम् ।।१८।।

स षड्विधौ वर्णधर्मो धर्म आश्रमिणां तथा । धर्मो वर्णाश्रमाणां च गौणो नैमित्तिकस्तथा ।।१९।।

साधारण इति प्रोक्तः षोढा तद्बेदवेदिभिः । लक्षणान्यपि चैतस्य सङ्क्षेपेण वदामि ते ।।२०।।

वर्णत्वमेकमाश्रित्य यो धर्मः सम्प्रवर्तते । वर्णधर्मः स तु प्रोक्तो यथोपनयनादिकम् ।।२१।।

आश्रमं तु समाश्रित्य धर्मो यः सम्प्रवर्तते । स खल्वाश्रमधर्मो हि भिक्षादण्डादिको यथा ।।२२।।

वर्णत्वमाश्रमत्वं च योऽधिकृत्य प्रवर्तते । स वर्णाश्रमधर्मस्तु मौञ्जयादिर्मेखला यथा ।।२३।।

यो गुणेन प्रवर्तेत गुणधर्मः स उच्यते । यथा मूर्धाभिषिक्तस्य प्रजानां परिपालनम् ।।२४।।

निमित्तमेकमाश्रित्य यो धर्मः सम्प्रवर्तते । नैमित्तिकः स विज्ञोयः प्रायश्चित्तविधिर्यथा ।।२५।।

वर्णानामाश्रमाणां च सर्वेषां यः समो भवेत् । स हि साधारणो धर्मस्त्वहिंसादिर्यथा द्विज ! ।।२६।।

धर्म आचरितः शुद्धे देशे स्यात्फलदायकः । स एवाशुचिदेशे तु कृतोऽप्यकृतवद्बवेत् ।।२७।।

मृगः कृष्णश्चरेद्यत्र स्वभावात्तु महीतले । स पुण्यदेशः कथित आर्यावर्तश्च पुण्यभूः ।।२८।।

यत्र यत्र हरेर्भक्ता भवेयुः शुद्धचेतसः । क्षेयः स स पवित्रो वै देशो धर्मक्रियोचितः ।।२९।।

कायक्लेशैर्न बहुभिर्न चैवार्थस्य राशिभिः । धर्मः सम्प्राप्यते ह्येष श्रद्धाहीनैः सुरैरपि ।।३०।।

तच्छ्रद्दधानैर्नियमेन धर्मः संवर्धनीयः पुरुषैः सुदेशे ।भवेत्सहायी परलोक एष ध्रुवं नतु ज्ञातिधनादयोऽन्ये ।।३१।।

इति श्रीसत्सङ्गिजीवने नारायणचरित्रे धर्मशास्त्रे पञ्चमप्रकरणे धर्मोपदेशे षड्विधधर्मलक्षणनिरूपणनामा प्रथमोऽध्यायः ।।१।।