एतेषु यानि वाक्यानि श्रीकृष्णस्य वृषस्य च । अत्युत्कर्षपराणि स्युस्तथा भक्तिविरागयोः ।।१०१।।
मन्तव्यानि प्रधानानि तान्येवेतरवाक्यतः । धर्मेण सहिता कृष्णभक्तिः कार्येति तद्रहः ।।१०२।।
મારા આશ્રિતો હોય તેમણે, આ આઠ સચ્છાસ્ત્રોમાં જે વચનો ભગવાનના સ્વરૂપનું અતિ ઉત્કર્ષપણું કહેતાં હોય, તથા ધર્મ, ભક્તિ અને વૈરાગ્યનું અતિ ઉત્કર્ષપણું કહેતાં હોય. તે વચનોને બીજાં વચનો કરતાં પ્રમાણપણે માનવાં. અને ભગવાનની ભક્તિ તો ધર્મે સહિત જ કરવી. આવું સર્વે સચ્છાસ્ત્રોનું રહસ્ય છે.
શ્રી ભાષ્યકાર શતાનંદ સ્વામી આ શ્લોકની વ્યાખ્યા કરતાં સમજાવે છે કે- શ્રીજીમહારાજે વેદાદિ આઠ સચ્છાસ્ત્રો પ્રમાણપણે સ્વીકાર્યાં, તેનો અર્થ એવો નથી કે, આઠે શાસ્ત્રોનાં એકએક વચન પ્રમાણભૂત માનવાં. શાસ્ત્રોમાં બે પ્રકારનાં વચનો હોય છે. તેમાં એક વચન વસ્તુનો ઉત્કર્ષ પ્રતિપાદન કરતું હોય, અને બીજું વચન વસ્તુનો અપકર્ષ પ્રતિપાદન કરતું હોય છે. તેમાં જે વચન વસ્તુનો ઉત્કર્ષ પ્રતિપાદન કરતું હોય, એ વચનને જ પ્રમાણરૂપ માનવું. અર્થાત્ એ વચનને પ્રધાન અને સિદ્ધાન્ત વચન માનવું. અને જે વચન વસ્તુનો અપકર્ષ કહેતું હોય, તે વચનને પ્રમાણભૂત માનવું નહિ. અર્થાત્ એ વચનને ગૌણ માનવું. અને એ ગૌણ વચનનો પ્રમાણભૂત સિદ્ધાન્ત વચનની સાથે સમન્વય કરવો. સચ્છાસ્ત્રો છે એ એક શબ્દપ્રમાણ છે. વેદાન્તમાં ત્રણ પ્રકારનાં પ્રમાણો વર્ણવેલાં છે. એક પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ, બીજું અનુમાન પ્રમાણ, અને ત્રીજું શબ્દ પ્રમાણ. સચ્છાસ્ત્રોને શબ્દ પ્રમાણ કહેવામાં આવે છે. અને શબ્દપ્રમાણથી પ્રમેયવસ્તુની સિદ્ધિ થઇ શકે છે. ''प्रमाणाधीना प्रमेयसिद्धिः'' ।। इति ।। કોઇપણ વસ્તુનો નિર્ણય કરવો હોય, અર્થાત્ કોઇપણ તત્ત્વનો નિર્ણય કરવો હોય, તો એ પ્રમાણોને આધારે જ થઇ શકે છે. પ્રમાણ વિના તો કોઇપણ તત્ત્વનો કે વસ્તુનો નિર્ણય થઇ શકતો નથી.
તેમાં વસ્તુ કે તત્ત્વના પ્રત્યક્ષ સંબન્ધને પામીને જે નિર્ણય કરવામાં આવે છે. એ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી નિર્ણય કરેલો કહેવાય છે. પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ એટલે જ્ઞાનેન્દ્રિયો અને મન. આપણે જ્ઞાનેન્દ્રિયો અને મન દ્વારા કેટલીક વસ્તુનો યથાર્થ નિર્ણય કરી શકીએ છીએ. આ વસ્તુ સ્વાદિષ્ટ છે કે, પછી બિનસ્વાદિષ્ટ છે, તેનો નિર્ણય જીભરૂપી પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી થઇ શકે છે. જીહ્વાનો વસ્તુની સાથે પ્રત્યક્ષ સંબન્ધ થઇ શકે છે, તેથી જીહ્વાને પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ માનવામાં આવે છે. અને વળી આ વસ્તુ ગરમ છે કે ઠંડી છે ? અથવા મૃદુ છે કે કઠીન છે ? તેનો નિર્ણય ત્વચારૂપી પ્રત્યક્ષપ્રમાણથી થઇ શકે છે. ત્વચાનો વસ્તુની સાથે પ્રત્યક્ષ સંબન્ધ થઇ શકે છે, તેથી ત્વચાને પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ માનવામાં આવે છે. અને વળી આ વસ્તુ રૂપવાન છે કે કુરૂપવાન છે, તેનો નિર્ણય નેત્રથી થઇ શકે છે. આ વસ્તુ સુગંન્ધીમાન છે કે દુર્ગન્ધીયુક્ત છે, તેનો નિર્ણય નાકથી થઇ શકે છે. અને શબ્દનો નિર્ણય કર્ણ ઇન્દ્રિયથી થઇ શકે છે. અને મન આ સર્વે નિર્ણયોમાં ઇન્દ્રિયોની સાથે જોડાયેલું રહે છે. આ રીતે જ્ઞાન ઇન્દ્રિયો અને મન કોઇપણ વસ્તુના પ્રત્યક્ષ સંબન્ધને પામીને નિર્ણય કરે છે, માટે જ્ઞાનેન્દ્રિયો અને મનને પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ માનવામાં આવે છે.
હવે કેટલીક વસ્તુનો નિર્ણય ઇન્દ્રિયોના પ્રત્યક્ષ સંબન્ધ વિના કરવામાં આવે છે, તેને અનુમાન પ્રમાણ કહેવાય છે. એક વસ્તુ આપણને ઇન્દ્રિયોથી પ્રત્યક્ષ થઇ હોય, તેના આધારે બીજી વસ્તુનો જે નિર્ણય કરવામાં આવે, તેને અનુમાન પ્રમાણ કહેવામાં આવે છે. જેમ કે કોઇ પર્વત ઉપર દૂર દૂર ધૂમાડો દેખાતો હોય, પણ અગ્નિ દેખાતો ન હોય, ત્યારે આપણે અનુમાન કરીએ છીએ કે ત્યાં અગ્નિ હોવો જોઇએ, કારણ કે અગ્નિ સિવાય ધુમાડો હોઇ શકે નહિ. આમાં ધુમાડાનો નિર્ણય નેત્રેન્દ્રિયરૂપી પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી થાય છે. અને નેત્રેન્દ્રિયરૂપી પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી પ્રમાણિત થયેલા ધુમાડાના આધારે આપણે અગ્નિનું અનુમાન કરીએ છીએ. આ રીતે અનુમાન પ્રમાણમાં એક વસ્તુને આપણે પ્રત્યક્ષ અનુભવી હોય, તેના આધારે બીજી વસ્તુનું અનુમાન થઇ શકે છે. આ ઇન્દ્રિયોરૂપી પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ અને અનુમાન પ્રમાણથી તો પ્રકૃતિથી ઉત્પન્ન થયેલાં જે પ્રાકૃતિક પદાર્થો હોય, તેમનો જ નિર્ણય થઇ શકે છે. પણ અપ્રાકૃત જે દિવ્ય પદાર્થો હોય કે, જે કદીપણ ઇન્દ્રિયોના અનુભવમાં આવ્યાં જ ન હોય, આવાં દિવ્ય પદાર્થોનો નિર્ણય પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી કે અનુમાન પ્રમાણથી થઇ શકતો નથી. તેથી આત્મતત્ત્વનો નિર્ણય, પરતત્ત્વ પરમાત્માનો નિર્ણય, નિત્ય વિભૂતિનો નિર્ણય, તથા પરતત્ત્વ પરમાત્માને પામવાનાં જે ધર્મ, જ્ઞાન, વૈરાગ્ય અને ભક્તિ આદિક સાધનોનો નિર્ણય શાસ્ત્રવચનોના આધારે જ થઇ શકે છે. અર્થાત્ શબ્દ પ્રમાણથી જ થઇ શકે છે. સચ્છાસ્ત્રો એજ શબ્દપ્રમાણ છે. અને શ્રીજીમહારાજે આત્મતત્ત્વ તથા પરતત્ત્વ પરમાત્માના નિર્ણય માટે, અને આત્મા પરમાત્માને પામવાનાં જે સાધનો, તેના નિર્ણય માટે આઠ સચ્છાસ્ત્રો આપણને આપ્યાં છે. એ આઠ સચ્છાસ્ત્રોમાં કેટલાંક વચનો પ્રધાનભૂત અને પ્રમાણભૂત હોય છે. અને કેટલાંક વચનો ગૌણ અને અપ્રમાણભૂત હોય છે. તો જે પ્રધાનભૂત અને પ્રમાણભૂત વચનો હોય, તેમના આધારે જ તત્ત્વનો નિર્ણય થઇ શકે છે. પણ ગૌણ અને અપ્રમાણભૂત વચનોના આધારે તત્ત્વનો નિર્ણય થઇ શકે નહિ.
જેમ કે- ''कंसजरासन्धकालयवनशाल्वादिभ्यो भयपलायन-मोहादिवर्णने भगवदपकर्ष इवाभासते'' ।। इति ।। ભાગવતમાં એવું વર્ણન જોયામાં આવે છે કે, શ્રીકૃષ્ણ ભગવાન જન્મ ધારણ કર્યા પછી તત્કાળ જ કંસ થકી ભય પામીને ગોકુળ ચાલ્યા ગયા. અને જરાસંધ જ્યારે લશ્કર લઇને ચડી આવ્યો, ત્યારે શ્રીકૃષ્ણ ભગવાન ભય પામીને મથુરા નગરીને છોડી દીધી, અને દ્વારકામાં જઇને નિવાસ કર્યો. અને કાલયવન જ્યારે ત્રણ કરોડ જેટલું મ્લેચ્છનું લશ્કર લઇને ચડી આવ્યો, ત્યારે શ્રીકૃષ્ણભગવાન ભય પામીને નાસી ગયા, અને રૈવતાચળ ગુફાનો આશ્રય કર્યો. તથા શાલ્વે જ્યારે માયા દેખાડી, ત્યારે શ્રીકૃષ્ણભગવાન મોહ પામી ગયા. આ સર્વે વચનો ભગવાનનું અપકર્ષપણું કહેનારાં છે, તેથી આ વચનોને ગૌણ માનવાં, પણ પ્રમાણભૂત માનવાં નહિ. અર્થાત્ આ વચનોથી પરતત્ત્વ પરમાત્માનો નિર્ણય થઇ શકે નહિ. કારણ કે આ વચનોથી શ્રીકૃષ્ણ ભગવાન પણ સામાન્ય કર્માધીન મનુષ્યો જેવા હોય ને શું ? એમ જણાય છે. તેથી આવાં વચનોને પ્રધાન માની લેવાં નહિ, આ વચનો ગૌણ માનવાં. અને આ ગૌણ વચનોનો પ્રમાણભૂત સિદ્ધાન્ત વચનોની સાથે સમન્વય કરવો.
જેમ કે- ''क्व शोकमोहौ स्नेहो वा भयं वा ये।ज्ञासम्भवाः'' ।। इति ।। આ ભાગવતનું જ વચન છે. આ વચન દ્વારા પ્રતિપાદન કરવામાં આવેલું છે કે, ભગવાનને શોક, મોહ અને ભય ક્યાંથી હોય ? આ બધું તો માયાનું કાર્ય છે. અને ભગવાન તો માયા થકી પર અને અખંડિત ઐશ્વર્યવાળા છે. તેથી મનુષ્યભાવને વિષે પણ ભગવાનનું જ્ઞાન ક્યારેય પણ લુપ્ત થતું નથી. ભગવાન ગમે તેવાં ચરિત્રો કરે છતાંપણ અગ્નિની પેઠે નિર્દોષ છે. આ વચનો ભગવાનનું ઉત્કર્ષપણું કહેનારાં છે. તેથી આ વચનોને મુખ્ય અને પ્રમાણભૂત માનવાં, અને પૂર્વે કહેલાં ગૌણ તથા અપ્રમાણભૂત વચનોનો આ સિદ્ધાંત વચનોની સાથે નિર્ણય કરવો, પણ બધાં વચનો સરખાં માની લેવાં નહિ. અને ગૌણ વચનો તો અસુરોને મોહ ઉત્પન્ન કરવા માટે હોય છે, એમ જાણવું, પણ ભગવાનની અંદર ભયાદિક દોષો જાણવા નહિ.
અને વળી- ''भूभार क्षपितो येन जहौ तच्च कलेवरम्'' ।। इति ।। આ વચનની અંદર પ્રતિપાદન કરેલું છે કે- ભગવાન શ્રીકૃષ્ણે જે શરીરથી આ પૃથ્વીનો ભાર ઉતાર્યો, એ શરીરનો ત્યાગ કરી દીધો. આ ભાગવતના વચનથી ભગવાનને પણ સાધારણ મનુષ્યની પેઠે જાણે મરવું પડતું હોય ને શું ? એમ જણાય છે. પણ નિત્ય અને દિવ્યમૂર્તિમાનપણું જણાતું નથી. તો આ વચન ભગવાનનું અપકર્ષપણું કહેનાર છે, તેથી આ વચનોને ગૌણ માનવું. પણ પ્રમાણભૂત માનવું નહિ. અર્થાત્ આ વચનથી પરતત્ત્વ પરમાત્માનો નિર્ણય થઇ શકે નહિ. કારણ કે આ વચનથી ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ કર્માધીન મનુષ્ય જેવા હોય ને શું ? એમ જણાય છે. તેથી આ વચનનો આગળ કહેવાશે, એવા સિદ્ધાંત વચનની સાથે નિર્ણય કરવો.
જેમ કે- ''मर्त्येन यो गुरुसुतं यमलोकनीतं, त्वां चानयच्छरणदः परमास्त्रदग्धम् । जिग्ये।न्तकान्तकमपीशमसावनीशः किं स्वावने स्वरनयन्मृगयुं सदेहम्'' ।। इति ।। આ ભાગવતના વચનની અંદર પ્રતિપાદન કરવામાં આવેલું છે કે, શુકદેવજી પરીક્ષિત રાજાને કહે છે, હે રાજન્ ! યમરાજા પોતાના યમલોક પ્રત્યે લઇ ગયેલા ગુરૂના પુત્રને જે શ્રીકૃષ્ણ ભગવાને તેજ શરીરે પાછો લાવી આપેલો હતો. હે રાજન્ ! તમો જ્યારે માતાના ઉદરમાં હતા ત્યારે અશ્વત્થામાના બ્રહ્માસ્ત્રથી બળી ગયેલા હતા. તે સમયે પણ ભગવાન શ્રીકૃષ્ણે અશ્વત્થામાના બ્રહ્માસ્ત્ર થકી તમારું રક્ષણ કરેલું હતું. અને વળી જે શ્રીકૃષ્ણ ભગવાને કાળના પણ કાળ એવા શંકરને પણ જીતી લીધા હતા. અને વળી પોતાને મારનાર પારાધીને દેહની સાથે સ્વર્ગમાં મોકલી દીધો હતો. આવાં કાર્યો ભગવાન શ્રીકૃષ્ણે કર્યાં, બીજાના દેહોનું રક્ષણ કર્યું. તો શું એ પોતાના દેહનું રક્ષણ કરવામાં અસમર્થ હોય ? ન જ હોય. આ વચન ભગવાનનું ઉત્કર્ષપણું કહેનાર છે. તેથી આ વચન મુખ્ય માનવું, અને પ્રમાણભૂત માનવું. અને પૂર્વે કહેલાં ગૌણ વચનનો આ પ્રમાણભૂત સિદ્ધાંત વાક્યની સાથે નિર્ણય કરવો, પણ બધાં વચનો સમાન માનવાં નહિ.
અને વળી ''उवाह कृष्णो भगवान् श्रीदामानं पराजितः'' ।। इति ।। આ ભાગવતનું વચન છે. શુકદેવજી પરીક્ષિત રાજાને કહે છે કે- રાજન્ ! ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ ગોવાળોની સાથે રમત રમતા હતા. રમતમાં બે વિભાગ પાડવામાં આવ્યા હતા. તેમાં જે હારે એ જીતેલાને ખભા ઉપર ઉંચકીને દોડે, આવો ઠરાવ કરવામાં આવ્યો હતો. તેમાં શ્રીકૃષ્ણ ભગવાન હારી ગયા, તેથી શ્રીદામાને ખભા ઉપર ઉપાડીને ચાલ્યા. આ વચન મનુષ્ય લીલાને અનુકરણ કરનારું ગૌણ વચન છે. કારણ કે શ્રીકૃષ્ણ ભગવાનની પણ સામાન્ય માણસની પેઠે હાર પ્રતિપાદન કરેલી છે, તેથી આ વચનને પ્રમાણભૂત માનવું નહિ. કારણ કે આ વચનથી પરતત્ત્વ પરમાત્માનો નિર્ણય થઇ શકે નહિ. માટે આગળ કહેવાશે, એવા સિદ્ધાંત વચનની સાથે આ ગૌણ વચનનો નિર્ણય કરવો.
જેમ કે- ''युयुत्सतां कुत्रचिदाततायिनां जयः सदैकत्र न वै परात्मनाम् । विनैकमुत्पत्तिलयस्थितीश्वरं सर्वज्ञामाद्यं पुरुषं सनातनम्'' ।। इति ।। આ ભાગવતનું વચન છે. આ વચનમાં વૃત્રાસુર ઇન્દ્ર પ્રત્યે કહે છે કે- હે દેવેશ્વર ! ઉત્પત્તિ સ્થિતિ અને પ્રલયના નિયન્તા અને સર્વજ્ઞા એવા ભગવાન સિવાય બીજા યોદ્ધાઓનો હમેશાં વિજય થતો નથી. પરાધીન એવા દેવો તથા મનુષ્યોનો તો કોઇક જ વખત વિજય થાય છે. પણ સ્વતંત્ર એવા ભગવાનનો તો સર્વદા વિજય થાય છે. આ વચન ભગવાનનો ઉત્કર્ષ કહેનાર છે. માટે પ્રમાણભૂત અને સિદ્ધાંત વચન માનવું, પણ ભગવાન શ્રીદામા થકી પરાજય પામી ગયા, એ વચનને મુખ્ય માની લેવું નહિ. એ વચનનો આ સિદ્ધાંત વાક્યની સાથે નિર્ણય કરવો. અને ભગવાનનું અપકર્ષપણું કહેનારાં જે વચનો છે. એ વચનો મનુષ્યલીલાને અનુકરણ કરનારાં છે. અને એ વચનો અસુરોને મોહ ઉત્પન્ન કરવા માટે જ હોય છે, એમ જાણવું.
અને વળી ધર્મનું અપકર્ષપણું કહેનારાં જે વચનો હોય, એ વચનોને પ્રમાણભૂત માનવાં નહિ, એ વચનોને ગૌણ માનવાં. અને એ ગૌણ વચનોનો ધર્મનું ઉત્કર્ષપણું કહેનાર સિદ્ધાંત વચનોની સાથે નિર્ણય કરવો.
જેમ કે- ''तस्मात् त्वमुद्धवोत्सृज्य चोदनां प्रतिचोदनाम्'' ।। इति ।। આ ભાગવતનું વચન છે. આ વચનમાં શ્રીકૃષ્ણ ભગવાન ઉદ્ધવજીને કહે છે કે- હે ઉદ્ધવ ! તમો વિધિ અને નિષેધ રૂપી ધર્મનો ત્યાગ કરીને કેવળ મારે શરણે આવી જાવ. આ વચન ધર્મનું અપકર્ષપણું કહેનાર છે. અર્થાત્ આ વચન ધર્મનું મહત્ત્વ ઘટાડનાર છે. કારણ કે ધર્મ વિના કોઇ સાધનની સિદ્ધિ થતી નથી. માટે આ વચનને પ્રમાણભૂત માનવું નહિ. અને આ ગૌણ વચનનો આગળ કહેવાશે, એવા સિદ્ધાંત વચનની સાથે સમન્વય કરવો.
જેમ કે- ''धर्मोहि मद्बक्तियुतो निःश्रेयसकरः परः'' ।। इति ।। આ ભાગવતનું વચન છે. આ વચનમાં શ્રીકૃષ્ણ જ ઉદ્ધવજી પ્રત્યે કહે છે કે- ભગવાનના સંબન્ધવાળો ધર્મ છે, એજ પરમ કલ્યાણને કરનારો છે. માટે ધર્મ સહિત જ ભગવાનની ભક્તિ કરવી. ધર્મનો ત્યાગ કરીને ક્યારેય પણ ભગવાનની ભક્તિ કરવી નહિ. આ વચન ધર્મનું ઉત્કર્ષપણું કહેનાર છે. અર્થાત્ ધર્મનું મહત્વ જેમ છે એમ યથાર્થ કહેનાર છે. માટે આ વચન પ્રમાણભૂત અને સિદ્ધાંત વચન માનવું. આ સિદ્ધાંત વચનની સાથે પૂર્વે કહેલા ગૌણ વચનનો નિર્ણય કરવો, પણ સર્વે વચનો સરખાં માનવાં નહિ. અને પૂર્વે ધર્મના ત્યાગ વિષે જે વચનો કહ્યાં, એતો ભક્તિથી રહિત કેવળ શુષ્કધર્મને માટે કહ્યાં છે, એમ સમજવું. કારણ કે શુષ્કધર્મ મોક્ષને આપી શકતો નથી. માટે મોક્ષાર્થી હોય તેમણે, કેવળ શુષ્કધર્મનો ત્યાગ કરીને ભગવાનના સંબન્ધવાળો જે ધર્મ તેનો સ્વીકાર કરવો. આવું તાત્પર્ય છે.
અને વળી ભક્તિનું અપકર્ષપણું કહેનારાં જે વચનો હોય, એ વચનોને પ્રમાણભૂત માનવાં નહિ, એ વચનોને ગૌણ માનવાં. અને એ ગૌણ વચનોનો ભક્તિનું ઉત્કર્ષપણું કહેનાર સિદ્ધાંત વચનોની સાથે નિર્ણય કરવો.
જેમ કે- ''एवं प्रसन्नमनसो भगवद्बक्तियोगतः । भगवत्तत्त्वविज्ञानं मुक्तसङ्गस्य जायते'' ।। इति ।। આ ભાગવતનું વચન છે. આ વચનમાં પ્રતિપાદન કરેલું છે કે- ભક્તિયોગથી ભગવાનનું તત્ત્વજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે. અને તત્ત્વજ્ઞાનથી મુક્તિ થાય છે. અહીં ભક્તિ જ્ઞાનનું સાધન બની જાય છે. ભક્તિ તો સાક્ષાત્ મોક્ષનું સાધન છે, નહિ કે તત્ત્વજ્ઞાનનું. ભક્તિ મોક્ષનું અંતિમ સાધન હોવું જોઇએ. પણ આ વચનમાં ભક્તિથી જ્ઞાન અને જ્ઞાનથી મોક્ષ, આ રીતે ભક્તિનો મોક્ષ સાથે પરંપરા સંબન્ધ, અને જ્ઞાનનો સાક્ષાત્ સંબન્ધ બતાવેલો છે. તેથી આ વચન ભક્તિનું અપકર્ષપણું કહેનાર છે, અર્થાત્ આ વચન જેમ છે એમ ભક્તિનું મહત્વ કહેનાર નથી. માટે આ વચનને ગૌણ માનવું, પણ પ્રમાણભૂત માનવું નહિ. આ વચનનો આગળ કહેવાશે, એવા સિદ્ધાંત વચનની સાથે નિર્ણય કરવો.
જેમ કે- ''केवलेनैव भावेन गोप्यो मामीयुरञ्जसा । यं न योगेन साङ्ख्येन दानव्रततपो।ध्वरैः ।। व्याख्यास्वाध्यायसंन्यासैः प्राप्नुयाद्यत्नवानपि'' ।। इति ।। આ ભાગવતનું વચન છે. આ વચનમાં શ્રીકૃષ્ણ ભગવાન ઉદ્ધવજીને કહે છે કે- હે ઉદ્ધવ ! ગોપીઓ કેવળ ભક્તિભાવથી જ મને પામી ગઇ. યોગ, જ્ઞાન, દાન, વ્રત, તપ અને યજ્ઞો વડે મને પામવા માટે કેટલાક પ્રયત્નો કરે છે, છતાંપણ જે મારી પ્રાપ્તિ થતી નથી. આવો જે હું તે મને ગોપીઓ કેવળ ભક્તિથી પામી ગઇ. આ વચન ભક્તિનું ઉત્કર્ષપણું કહેનાર છે. અર્થાત્ આ વચન જેમ છે તેમ ભક્તિનું મહત્વ કહેનાર છે, ભક્તિનું પ્રતિપાદન કરનાર છે. માટે આ વચન પ્રમાણભૂત અને સિદ્ધાંત વચન માનવું. અને આ સિદ્ધાંત વચનની સાથે પૂર્વે કહેલાં ગૌણ વચનનો નિર્ણય કરવો, પણ સર્વે વચનો સરખાં માની લેવાં નહિ.
અને વળી વૈરાગ્યનું અપકર્ષપણું કહેનારાં જે વચનો હોય, એ વચનો પ્રમાણભૂત માનવાં નહિ. અને એ વચનોનો સિદ્ધાંત વૈરાગ્યનું ઉત્કર્ષપણું કહેનારાં વચનોની સાથે નિર્ણય કરવો. જેમ કે- ''याम् आश्रित्येन्द्रियारातीन् दुर्जयानितराश्रमैः । वयं जयेम हेलाभिर्दस्यून् दुर्गपतिर्यथा'' ।। इति ।। આ ભાગવતનું વચન છે. આ વચનમાં કશ્યપે દિતિ પ્રત્યે કહેલું છે કે, જેમ રાજા કીલ્લાનો આશ્રય કરીને ચોરોને રમત માત્રથી જીતી લે છે. એજ રીતે હે દિતિ ! તારા જેવી સ્ત્રીઓનો આશ્રય કરીને, અર્થાત્ તારા જેવી સ્ત્રીઓની સાથે રહીને, અમો રમત માત્રમાં ઇન્દ્રિયોરૂપી શત્રુઓને જીતી લઇએ છીએ. આ વચન વૈરાગ્યનું અપકર્ષણપણું કહેનાર છે. અર્થાત્ જેમ છે એમ વૈરાગ્યનું મહત્વ કહેનાર નથી. કારણ કે વૈરાગ્ય વિના કદીપણ ઇન્દ્રિયો જીતી શકાય નહિ. માટે આ વચનને ગૌણ માનવું, પણ પ્રમાણભૂત માનવું નહિ. અને આ વચનનો આગળ કહેવાશે, એવા સિદ્ધાન્ત વચનની સાથે નિર્ણય કરવો.
જેમ કે- ''न तथा।स्य भवेन्मोहो बन्धश्चा।न्यप्रसङ्गतः । योषित्सङ्गाद्यथा पुंसो यथा तत्सङ्गिसङ्गतः'' ।। इति ।। આ ભાગવતના વચનમાં કપિલ ભગવાન માતા દેવહૂતિ પ્રત્યે કહે છે કે- હે માતાજી ! સ્ત્રીના પ્રસંગ થકી જેવો મોહ અને બંધન પુરુષને થાય છે, એવો મોહ અને બંધન બીજા કોઇના પ્રસંગે કરીને થતો નથી. માટે ઇંદ્રિયો જીતવાને ઇચ્છતા એવા પુરુષે સ્ત્રી થકી દૂર રહેવું. આ વચન વૈરાગ્યનું ઉત્કર્ષપણું કહેનાર છે. માટે આ વચનને પ્રમાણભૂત અને સિદ્ધાંત વચન માનવું. અને પૂર્વે કહેલા ગૌણ વચનનો આ સિદ્ધાંત વચનની સાથે નિર્ણય કરવો, પણ બધાં વચનો સમાન માની લેવાં નહિ, આવું તાત્પર્ય છે.
અને વળી વેદાદિક આઠ સચ્છાસ્ત્રો સ્વધર્મ સહિત ભગવાનની ભક્તિનું પ્રતિપાદન કરનારાં છે. માટે ભગવાનની ભક્તિ ધર્મે સહિત જ કરવી. ધર્મનો ત્યાગ કરીને ભગવાનની ભક્તિ સર્વપ્રકારે કરવી નહિ. કારણ કે ધર્મ છે, એ ભક્તિનું પોષણ કરનાર છે. પોષણ જો ન હોય તો ભક્તિ વૃદ્ધિ પામીને ફળ આપનાર થતી નથી. માટે ધર્મે સહિત ભગવાનની ભક્તિ કરવી, એજ સર્વે સચ્છાસ્ત્રોનું રહસ્ય છે. ।।૧૦૧ - ૧૦૨।।